۱. موقعیت و زمانه‌ی امام سجاد علیه السلام:
– امام سجاد علیه‌السلام در سال ۳۸ هجری متولد شدند و سال ۶۱ به امامت رسیدند و سال ۹۴ یا ۹۵ به شهادت رسیدند.
– مدت امامت ایشان ۳۴-۳۵ سال است.
– امام سجاد علیه‌السلام در دوران حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام به دنیا آمده و پیامبر را ندیده است؛ لذا جزء تابعین محسوب می‌شود.
– لعن و ناسزاگویی به امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این دوره رواج داشت.
– همزمانی با تسلط مروانیان و بنی امیه: دو نفر بسیار خونریز و جنایتکار بوده‌اند: عبیدالله بن زیاد و حجاج بن یوسف ثقفی (والی و حکمران کوفه بودند)؛ هنگام مرگ حجاج ۵۰ هزار مرد و ۳۰ هزار زن در زندان بی‌سقف، زندانی بودند.
– فتنه‌ی عبدالله بن زبیر.
– واقعه‌ی حره و قتل عام مردم مدینه
– رواج بی‌بندباری اجتماعی (آوازه خوانان زن بسیار زیاد بود.)
– پیامبر کار را از صفر شروع کرد و عده‌ی زیادی را مسلمان کرد اما همه بدرد بخور نبودند.
– کادر امام امیرالمؤمنین علیه‌السلام از پیامبر قوی‌تر بودند؛ صعصه، مالک، عمار و… (حضرت در دوران سکوت این‌ها را تربیت کرد.)
– دوران کربلا هر چه آدم به درد بخور بود در ماجرای کربلا به شهادت رسید؛ لذا امام سجاد علیه السلام کار را از صفر شروع کرد و طوری حضرت کار کرد در مدت ۳۴ سال امامت، که در تشیع جنازه‌ی امام جمعیت زیادی شرکت کردند.
امام در این مدت امامت، هم جو مدینه را عوض کرد، هم یارانش را زیاد کرد.
هسته‌ی اصلی شاگردان امام باقر علیه‌السلام در دوران امام سجاد علیه‌السلام شکل گرفت: (زراره، ابو حمزه و…که بعدا سراغ امام باقر علیه‌السلام آمدند.)
با تمام مشکلات احادیث امام سجاد علیه‌السلام از حسنین علیهم‌السلام بیشتر است که نزدیک دو هزار روایت از حضرت به دست ما رسیده است.
۲. علل فزونی احادیث امام سجاد علیه‌السلام:
– طولانی بودن مدت امامت: درحالیکه مجموع دوران امامت حسنین علیهماالسلام ۲۱ سال بوده (۴۰_۶۱)، امامت امام سجاد علیه‌السلام نزدیک به ۳۴ سال ادامه داشت؛ این دوران نسبتاً طولانی زمینه ساز نقل احادیث بیشتری است.
– استفاده از تأثیرات واقعه‌ی عاشورا: امام که بازمانده‌ی کربلا بود، از قداست برخوردار بود.
– دوران تابعین: در این دوران، بیشتر صحابه از دنیا رفته بودند و در بین تابعین، چهره‌ی موجهی چون امام سجاد علیه‌السلام وجود نداشت؛ لذا مراجعه به امام بیشتر شد.
– پیدایش نسل فرهنگی جدید (به کوشش امام): اصحاب پیامبر، افراد عادی بودند که کمتر رغبت به علم آموزی داشتند و در مدت سالیان امامت امیرالمومنین علیه‌السلام تا دوران امام سجاد علیه‌السلام، آهسته آهسته مردم به فراگیری علم روی آورده بودند.
شمار این افراد در دوران امام سجاد علیه‌السلام بیشتر شد و عده‌‌ای زیاد در پی افزودن علم بودند که حضور در محضر امام را غنیمت می‌شمارند (که این نسل پایه‌گذار مدرسه‌ی حدیثی امام باقر علیه‌السلام شد.)
– فرمانداری عمربن عبدالعزیز در مدینه: وی همان کسی است که در سال ۹۹ خلیفه می‌شود اما قبل از رسیدن به خلافت فرماندار مدینه می‌شود (داماد مروان است.) رابطه‌اش با اهلبیت علیهم‌السلام خوب است و فضا باز می‌شود.
در این ایام امام سجاد علیه‌السلام قبل از خطبه‌ی روز جمعه، خطبه می‌خواندند.
۳. شیوه‌های نشر حدیث در دوران امام سجاد علیه‌السلام:
– خطبه
– دعا و نیایش: برجسته‌ترین شیوه‌ی نشر معارف توسط امام سجاد علیه‌السلام دعا و نیایش بود.
(نکته: دعاهای امام هم جنبه‌ی نیاز دارد هم ناز.)
– نامه: اثرگذاری این روش نسبت به دو روش سابق کمتر است ولی به دلیل ماندگاری حدیث مکتوب، این شیوه بسیار مفید است.
(نامه‌ی امام به شیعیان معروف و محمد بن مسلم زهری؛ معروفترین اثر در این قالب رساله‌ی حقوق است.)
۴. میراث حدیثی امام سجاد علیه‌السلام:
امام سجاد علیه‌السلام در واقع پایه‌گذار مدرسه‌ی عظیم فرهنگی شیعه در زمان خود بود که این مدرسه در زمان صادقین شکوفا و به اوج رسید.
امام سجاد علیه‌السلام گونه‌های مختلفی از احادیث را به یادگار گذاشته است.
– صحیفه سجادیه:
۱. مجموعه‌ای از ۷۵ دعا که امام سجاد علیه‌السلام آن را بر دو فرزندش امام باقر و زید املاء کرده است.
[متوکل بن هارون می‌گوید: پس از حج، یحیی پسر زید را ملاقات کردم و او را از حزن امام صادق علیه‌السلام در شهادت زید مطلع کردم و به او گفتم که امام صادق علیه‌السلام فرموده که یحیی نیز مانند پدرش به شهادت می‌رسد. پسر یحیی مجموعه‌ای از ادعیه‌ی امام سجاد علیه‌السلام به خط زید را به من داد که پس از کشته شدنش به دست بنی‌امیه نیفیتد؛ متوکل این مجموعه را به امام صادق علیه‌السلام عرضه می‌کند و امام علیه‌السلام با نوشته‌ی امام باقر علیه‌السلام مقابله می‌کند و هیچ تفاوتی نبوده؛ متوکل ۶۴ تا از آنها ادعیه را انتخاب می‌کند و به عمیر بن متوکل می‌رساند که از این به بعد منتشر می‌شود.]
۲. صحیفه‌ی سجادیه از معدود نگاشته‌های حدیثی در قرن اول است که بزرگان از جمله مفید در الارشاد و ابن خزاز در کفایه به آن اشاره کرده‌اند. ابن شهر آشوب آن را زبور آل محمد، انجیل اهلبیت علیهم‌السلام خوانده است.
۳. شهرت فراگیر صحیفه‌ی سجادیه از زمان محمدتقی مجلسی آغاز شد؛ (در حالت مکاشفه کتابی برای عمل و دعا از امام زمان عجل‌الله فرجه می‌خواهد.)
۴. صحیفه از پر نسخه‌ترین کتب حدیثی است؛ نسخ خطی آن بیش از ۳ هزار در ایران موجود است.
۵. قدیمی‌ترین نسخه، مربوط به سال ۶۹۵ (قرن ۷) در کتابخانه‌ی آیت الله مرعشی نجفی موجود است.
( در سال ۱۳۴۸ شمسی، نسخه ابن مالک مربوط به سال ۴۱۶ پیدا شد و در آستان قدس نگهداری می‌شود که با نسخه‌ی موجود متفاوت است.)
۶. علامه مجلسی اول، تعداد طریق خود به صحیفه را یک میلیون طریق می‌داند.
۷. ادعیه‌ی امام سجاد علیه‌السلام بیشتر از صحیفه است؛ لذا در طول زمان، بزرگانی، اضافاتی بر ادعیه‌ی صحیفه نگاشته‌اند از جمله:
الصحیفة الثانیة (شیخ حر عاملی، ۶۵ دعا)؛
الصحیفة الرابعة (میرزای نوری، ۷۷ دعا)
الصحیفة الثالثة (عبدالله افندی، ۵۳ دعا)
الصحیفة الخامس (علامه سید محسن امین، ۱۸۲ دعا که مجموعه‌ی صحیفه ثالث و رابع و اضافات است.)
مؤسسه‌ی امام مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه، صحیفه‌ی سجادیه‌ی جامعه را چاپ کرده که ۲۷۲ دعا را آورده (در واقع، مجموعه‌ی ادعیه‌ی امام سجاد علیه‌السلام است.)
شروح صحیفه:
قدیمی‌ترین شرح: «شرح کفعمی»، مشهورترین شرح: «ریاض السالکین، سید علیخان مدنی در ۷ جلد»
ترجمه‌های صحیفه:
فیض الاسلام، الهی قمشه‌ای، عمادزاده، حسین انصاریان، فولادوند و…
محتوای صحیفه:
مجموعه‌ای از معارف است که با زبان دعا و نیایش به ما رسیده است.
کتابشناسی احادیث امام سجاد علیه‌السلام:
۱. حیاة الامام زین العابدین (محمد باقر شریف القرشی)
۲٫ شرح رساله‌ی حقوق (محمد یثربی، ۳ جلد)
۳. حقوق از دیدگاه امام سجاد علیه‌السلام (قدرت الله مشایخی)
۴. تحف العقول
مشهورترین شاگردان امام سجاد علیه‌السلام:
ابوحمزه‌ی ثمالی، ابو خالد کابلی، سعید بن جبیر، ابان بن تغلب (شیعه)
سعید بن مسیب، محمد بن مسلم زهری (سنی)
برگرفته از کتاب تاریخ حدیث شیعه
جمع آوری شده در پایگاه اطلاع رسانی فاطمیه
