چرا شب قدر را قدر نامیده اند؟
شب قدر به این جهت «قدر» نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین میشود. شاهد این معنا سورة دخان است که میفرماید:[۱]
إِنَّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرين* فيها يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكيم؛[۲]
ما این کتاب را در شبی پر برکت نازل کردیم و ما همواره انذار کننده بوده ایم، در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین میگردد.
این بیان هماهنگ با روایات متعددی است که میگوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسانها تعیین میگردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر، در آن تعیین میشود.
البته این امر هیچ گونه تضادی با آزادی ارادة انسان و مسئله اختیار ندارد. چرا که تقدیر الهی به وسیلة فرشتگان بر طبق شایستگی های و لیاقتهای افراد و به میزان ایمان و تقوا و پاکی نیت و اعمال آنهاست.
یعنی برای هر کس آن مقدر میکنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینه هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد، بلکه تأکیدی بر آن است.
شب قدر کدام شب است؟
در این که «لیلة القدر» در ماه رمضان است تردیدی نیست، چرا که جمع میان آیات قرآن همین معنا را اقتضا میکند، از یک سو میگوید: قرآن در ماه رمضان نازل شده[۳] و از سوی دیگر میفرماید: در شب قدر نازل گرده است.[۴]
ولی در این که کدام شب از شبهای ماه رمضان است گفتگو بسیار است و مشهور روایات این است که در دهة آخر ماه رمضان و شب بیست و یکم یا بیست و سوم است، بنابراین در روایات میخوانیم که در دهة آخر ماه مبارک پیامبر اکرم تمام شبها را احیا میداشت و مشغول عبادت بود و در روایتی از امام صادق آمده است: «شب قدر شب بیست و یکم یا بیست و سوم است».
حتی هنگامی که راوی اصرار کرد: کدام یک از این دو شب است و گفت: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت کنم کدام یک را انتخاب نمایم؟! امام تعیین نفرمود و افزود: چه آسان است دو شب برای آنچه میخواهی![۵]
ولی در روایات متعددی که از طرق اهل بیت رسیده است بیشتر روی شب بیست و سوم تکیه شده، در حالی که روایات اهل سنت روی شب بیست و هفتم دور میزند.
درروایتی از امام صادق نیر نقل شده که فرمود: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم، و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است.»[۶]
و به این ترتیب بین روایات جمع میشود.
ولی به هر حال هاله ای از ابهام شب قدر را به جهتی که بعداً اشاره میشود، فرا گرفته است.
چرا شب قدر مخفی است؟
بسیار معتقدند مخفی بودن شب قدر در میان شبهای سال، یا در میان شبهای ماه مبارک رمضان برای این است که مردم به همة این شبها اهمیت دهند؛ همان گونه که خداوند رضای خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همة طاعات روی آورند، و غضبش را در میان معاصی پنهان کرده تا از همه بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفی کرده تا همه را احترام کنند، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده تا به همة دعاها رو آورند، اسم اعظم را در میان اسمائش مخفی ساخته تا همه را بزرگ دارند، و وقت مرگ را مخفی ساخته تا در همه حال آماده باشند و این فلسفة مناسبی به نظر میرسد.
آیا شب قدر در امت های پیشین نیز بوده است؟
ظاهر آیات سورة قدر نشان میدهد که شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام نبوده، بلکه در همة سالها تا پایان جهان تکرار میشود.
تعبیر به فعل مضارع (تنزل) که دلالت بر استمرار دارد، و همچنین تعبیر به جملة اسمیه «سلام هی حتی مطلع الفجر» که نشانة دوام است نیز گواه بر این معنا است.
به علاوه، روایات بسیاری که شاید در حد تواتر باشد نیز این معنا را تأکید میکند، ولی آیا در امتهای پیشین نیز بوده است یا نه؟
صریح روایات متعدد از پیامبر اکرم آمده است که فرمود: «خداوند به امت من شب قدر را بخشیده و احدی از امتهای پیشین از این موهبت برخوردار نبوده است».[۷]
چرا قرآن در شب قدر نازل شد؟
از آنجا که در شب قدر سرنوشت انسانها، بر طبق لیاقتها و شایستگیهای آنها، تعیین میشود و قرآن چون یک کتاب سرنوشت ساز است و خط سعادت و خوشبختی و هدایت انسانها در آن مشخص شده سات باید در شب قدر، شب تعیین سرنوشتها، نازل گردد، چه زیباست رابطة میان «قرآن» و »شب قدر» و چه پرمعناست پیوند این دو با یکدیگر.
آیا شب قدر در مناطق مختلف، یکی است؟
میدانیم آغاز ماههای قمری در همة بلاد یکسان نیست و ممکن است در منطقهای امروز اول ماه باشد و در منطقه دیگر دوم ماه، بنابراین، شب قدر نمیتواند یک شب معین در سال بوده باشد، زیرا ممکن است شب بیست و سوم در مکه شب بیست و دوم در ایران و عراق باشد و به این ترتیب قاعدتاً هر کدام باید برای خود شب قدری داشته باشند، آیا این با آنچه از آیات و روایات استفاده میشود که شب قدر یک شب معین است، سازگار است؟!
پاسخ به این سؤال با توجه به یک نکته روشن میشود و آن این که:
شب همان سایه نیم کره زمین است که بر نیم کره دیگر میافتد، و میدانیم این سایه همراه گردش زمین در حرکت است، و یک دوره کامل آن در ۲۴ ساعت انجام میشود، بنابراین، ممکن است شب قدر یک دورة کامل شب به دور زمین باشد، یعنی مدت ۲۴ ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار میدهد شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع میشود و در نقطه دیگر پایان میپذیرد.
[۱]. مستدرک الوسائل، ج ۷، ص ۴۵۶؛ الاقبال بالاعمال الحسنة، ص ۴۱۷: «قال موسی۷: الهی ارید قربک. قال: قربی لمن استیقظ لیلة القدر قال ارید رحمتک قال رحمتی لمن رحم المساکین لیلة القدر، قال: الهی ارید الجواز علی الصراط، قال: ذلک لمن تصدّق بصدقة فی لیلة القدر. قال: الهی ارید من اشجار الجنة و ثمارها، قال: ذلک لمن سبّح تسبیحة فی لیلة القدر. قال : الهی ارید النجاة من النار. قال: ذلک لمن استغفر فی لیلة القدر. قال: الهی ارید رضاک. قال: رضای لمن صلی رکعتین فی لیلة القدر».
[۲]. دخان، آیههای ۳ و ۴٫
[۳]. بقره، آیه ۱۸۵٫
[۴]. قدر، آیه ۱٫
[۵]. نور الثقلین، ج ۵، ص ۶۲۵، حدیث ۵۸: «ما ایسر لیلتین فیما تطلب».
[۶]. نور الثقلین، ج ۵، ص ۶۲۶، حدیث ۶۲: «التقدیر فی لیلة تسعة عشر، و الابرام فی لیلة احدی و عشرین و الامضاء فی لیلة ثلاث و عشرین». تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۱۸۹٫
[۷]. الدر المنثور، ج ۶، ص ۳۷۱: «ان الله وهب لامتی لیلة القدر لم یعطها من کان قبلهم».
